ผลของ Mycotoxin ในอาหารสัตว์

ประจำเดือน  กันยายน   2011

แปลและเรียบเรียงโดย  น.สพ.ชัชวาลย์   สอนศรี

ผช.ผจญ. วิชาการ-สุขภาพไก่เนื้อ

ผลกระทบของสารพิษจากเชื้อราในอาการสัตว์ต่อการเลี้ยงสัตว์ปีก

( Interaction  and  effects  of  mycotoxins  in  poultry  )

            สารพิษจากเชื้อในอาหารสัตว์ (Mycotoxin) เกิดจากขบวนการสร้างของเชื้อราแล้วทำให้เกิดการปนเปื้อนในเมล็ดพันธ์พืชที่จะนำมาผลิตเป็นอาหารสัตว์ ซึ่งปัญหานี้จะพบได้ทั่วโลก  เชื้อรากลุ่มที่สร้างสารพิษได้นั้นจะมีอยู่หลายชนิด เช่น  Aspergillus , alternaria , claviceps , fusarium และ penicillium  เป็นต้น ซึ่งเป็นเชื้อราที่พบอยู่ตามธรรมชาติ และถ้าเชื้อรากลุ่มพวกนี้อยู่ในสภาวะที่เหมาะสมแล้ว มันก็จะมีการสร้างสารพิษขึ้นมา ซึ่งสารพิษที่ว่านี้ถ้าไก่ได้รับเข้าไป มันก็ย่อมจะก่อผลเสียหายทางธุรกิจตามมาในหลายๆขั้นตอนของการผลิตไก่ จากที่กล่าวมาทั้งหมดสารพิษที่เกิดจากเชื้อรานี้ มันจะมีผลกระทบกับระบบการเลี้ยงไก่เป็นอย่างมาก ดังนั้นในวงจรการเลี้ยงไก่จะต้องป้องกันไม่ให้เกิดเชื้อราขึ้นในอาหารสัตว์ และจะต้องป้องกันไม่ให้เชื้อราเข้าไปสู่ตัวไก่ เพื่อป้องกันการสูญเสียที่จะตามมา

ผลกระทบของสารพิษจากเชื้อราในอาหารสัตว์

                สารพิษจากเชื้อรามากกว่า 300 ชนิด ที่ได้มีการรายงานเอาไว้ เกี่ยวกับ ชนิดของสารพิษ กลไกการออกฤทธิ์ พิษที่เกิดขึ้นในร่างกาย รวมไปถึงโครงสร้างของสารพิษ รายละเอียดทั้งหมดนี้ค่อนข้างจะมีครบถ้วนสมบรูณ์อยู่แล้วในรายงานเอกสารต่างๆ

                สารพิษจากเชื้อราในอาหารสัตว์โดยมากแล้วจะพบได้มากกว่า 1 ชนิดขึ้นไป ซึ่งทั้งนี้อาจจะรวมไปถึงเมล็ดพืชที่เป็นส่วนประกอบของอาหารสัตว์และอาหารสัตว์ที่ผลิตเสร็จแล้วก็ตาม  สารพิษจากเชื้อราที่พบในอาหารสัตว์นั้น มันจะทำให้ไก่แสดงอากาออกมาตั้งแต่พบอาการน้อยไปจนถึงพบอาการมาก โดยทั้งนี้มันจะขึ้นกับชนิดของสารพิษจากเชื้อราที่ได้รับเข้าไปยิ่งถ้ามีชนิดของสารพิษจากเชื้อรามากมันก็จะทำให้ไก่แสดงอาการออกมามากด้วยเช่นกัน

                ความเป็นพิษของสารพิษจากเชื้อราในอาหารสัตว์นั้น ปัจจัยที่จะส่งผลทำให้มันมีความรุนแรงมากน้อยแค่ไหนมันจะประกอบไปด้วย ชนิดของสารพิษจากเชื้อราที่ได้รับเข้าไปและปริมาณของสารพิษจากเชื้อราแต่ละชนิดที่ได้รับเข้าไปด้วย แต่โดยทั่วไปสารพิษจากเชื้อรามันจะมีอยู่ในอาหารสัตว์ที่ผลิตสำหรับไก่อยู่แล้ว แต่ว่าปริมาณที่มีอยู่นั้นมันจะอยู่ในช่วงของค่าของสารพิษจากเชื้อราในอาหารที่จะรับได้หรือไม่ และนอกจากนี้ความรุนแรงของสารพิษจากเชื้อราในอาหารจะมีความรุนแรงที่มากขึ้นมากถ้ามีปัจจัยอื่นๆร่วม ไม่ว่าจะเป็น การติดเชื้อโรคต่างๆ ไก่ป่วย สภาพสิ่งแวดล้อมที่ไม่ดี สภาวะความเคลียดที่เกิดขึ้นเนื่องจากความร้อนหรืออากาศเย็น  ปริมาณของกาซแอมโมเนียที่สูง ได้รับสารพิษที่เป็นพวกโลหะหนัก เป็นต้น ดังนั้นอาจจะกล่าวได้ว่า ความรุนแรงของสารพิษในอาหารที่ได้รับเข้าไปนั้น มันจะรุนแรงมากน้อยขนาดไหนมันก็จะขึ้นอยู่กับสภาพสิ่งแวดล้อมบริเวณนั้นๆเป็นตัวแปรที่สำคัญที่สุด

                โดยทั่วไปแล้วส่วนประกอบของอาหารที่จะนำมาผลิตเป็นอาหารสำเร็จรูปมักจะมาจากหลายๆพื้นที่และสุดท้ายแล้วอาหารสำเร็จรูปที่ผลิตได้นั้นมันก็ย่อมจะประกอบไปด้วยชนิดของสารพิษจากเชื้อราหลายๆตัวรวมกัน และนอกจากนี้แล้วเชื้อราหนึ่งชนิดมันก็จะยังคงสามารถที่จะผลิตสารพิษได้หลายๆชนิดด้วยเช่นกัน ดังนั้นถ้าอาหารที่ผลิตแล้วปนเปื้อนเชื้อรามันก็จะมีการปนเปื้อนสารพิษจากเชื้อราหลายๆชนิดไปด้วยเช่นกัน ดังนั้นอาจจะกล่าวได้ว่า การปนเปื้อนของสารพิษจากเชื้อราในอาหารหลายๆชนิดนั้น มันสามารถที่จะแบ่งออกได้เป็น  2 แหล่งที่มา คือ 1.สารพิษจากเชื้อราที่มาจากวัตถุดิบหลายๆชนิดที่นำมาผลิตเป็นอาหารสำเร็จรูป และ 2.ปนเปื้อนมาจากเชื้อราเพียงชนิดเดียวแต่สามารถที่จะผลิตสารพิษจากเชื้อราออกมาได้หลายๆชนิด  เมื่อสารพิษจากเชื้อรามีการปนเปื้อนในอาหารที่จะนำมาใช้ในการเลี้ยงไก่แล้ว มันก็จะมีผลกระทบที่จะทำให้เกิดขึ้นกับตัวไก่ โดยแบ่งออกได้เป็น 3 รูปแบบ ดังนี้ 1.ทำสารพิษจากเชื้อราตัวใดตัวหนึ่งออกฤทธิ์ได้ดีขึ้น 2.สารพิษจากเชื้อราทั้งสองตัวออกฤทธิ์หักล้างกัน และ 3.สารพิษจากเชื้อราทั้งสองตัวออกฤทธิ์เสริมกัน  ดังตารางที่ 1 :

            ปัญหาของการได้รับสารพิษจากเชื้อราจากอาหารที่ไก่กินเข้าไปนั้น โดยมากแล้วมันมักจะส่งผลกับอุตสาหกรรมการเลี้ยงไก่ที่มีขนาดใหญ่ๆ  แต่ผลกระทบของสารพิษจากเชื้อราที่สร้างขึ้นในฟาร์มหรือพื้นที่การเลี้ยงไก่นั้นมันมักจะมีความรุนแรงน้อยกว่าการทดลองในห้องปฏิบัติการ เพราะในห้องทดลองนั้นสามารถที่จะควบคุมสภาพสิ่งแวดล้อม สภาพของฝูงไก่ที่เลี้ยง และปัญหาความเคลียดต่างๆได้  ดังนั้นอาจจะกล่าวได้ว่า ไม่ว่าไก่ที่เลี้ยงจะได้รับสารพิษจากเชื้อราเพียงชนิดเดียวหรือหลายๆชนิดรวมกัน มันก็ย่อมจะก่อให้เกิดผลกระทบกับไก่ได้ทั้งนั้น เพียงแต่ว่าผลกระทบที่เกิดขึ้นมันจะมีความรุนแรงมากน้อยขนาดไหนและสารพิษจากเชื้อราที่ได้รับเข้าไปนั้นมันเป็นชนิดอะไรด้วย

Aflatoxin  / Ochratoxin A

                สารพิษอฟ่าท๊อกซิน (Aflatoxin) เป็นสารพิษที่ทำให้ตับเกิดการอักเสบโดยมากจะพบในไก่รุ่นซึ่งจะพบตับมีขนาดใหญ่ขยายมากขึ้น โดยตับที่ขยายใหญ่ขึ้นมันจะมีลักษณะซีด  มีเส้นใยเข้าแทรกและมีไขมันเข้าแทรก ส่วนสารพิษออคล่าท๊อกซิน (Ochratoxin A) มันจะมีผลทำให้ไตอักเสบในไก่รุ่น

                แต่เมื่อสารพิษจากเชื้อราทั้ง 2 ชนิดนี้มันมีอยู่ในอาหารไก่และเมื่อไก่ได้รับเข้าไป มันจะไปมีผลทำให้เสริมการออกฤทธิ์ซึ่งกันและกัน โดยจะทำให้มันมีความรุนแรงมากขึ้น ( ดังตารางที่ 2 ) ความรุนแรงของความเป็นพิษมันจะมากเมื่อสารพิษจากเชื้อราทั้ง 2 ตัวนี้ผสมกันแต่ถ้ามีเฉพาะตัวใดตัวหนึ่งความรุนแรงของความเป็นพิษจะลดลง แต่อย่างไรก็ตามอวัยวะที่จะมีผลมากเมื่อได้รับสารพิษจากเชื้อราทั้ง 2 ชนิดนี้ผสมกัน คือ ไต ของไก่ (ดังตารางที่ 3)

                 อวัยวะส่วนที่จะได้รับผลกระทบในลำดับถัดไปคือ จะพบว่ามีไขมันเริ่มแทรกเข้าไปภายในตับของไก่ ทำให้ตับมีขนาดใหญ่ขึ้น ซึ่งผลที่ว่านี้มันจะมีสาเหตุมาจากสารพิษอฟ่าท๊อกซินนั้นเอง หรือที่เรียกว่าโรค Aflatoxicosis แต่ว่าในกรณีที่ได้รับสารพิษ ออคล่าท๊อกซิน (Ochratoxin A) ร่วมด้วย มันจะมีผลทำให้ตับขยายใหญ่ขึ้นมากกว่าปกติ ก็เป็นไปได้ ( ดังตารางที่ 2 ) ดังนั้นจะกล่าวได้ว่า ในกรณีที่ได้รับสารพิษจากเชื้อราทั้ง 2 ชนิดพร้อมกันนั้นมันจะมีผลช่วยในการเสริมการออกฤทธิ์ซึ่งกันและกัน ทำให้ความรุนแรงของการเกิดโรคสูงขึ้น และอาการของโรคที่เกิดขึ้นมันจะแสดงออกได้หลายๆแบบ ให้เห็นได้ ในส่วนของวิการรอยโรคจะพบว่า วิการรอยโรคที่เกิดจากสารพิษออคล่าท๊อกซิน จะคงทนอยู่นานมากกว่าสารพิษอฟ่าท๊อกซิน

                ส่วนของการฟื้นคืนของอวัยวะทั้ง 2 นั้น( ตับ และไต )  จะพบว่า เมื่อไก่ได้รับสารพิษจากเชื้อราระหว่าง อฟ่าท๊อกซิน และ ออคล่าท๊อกซิน จะพบว่าตับสามารถที่จะพื้นกลับมา หรือซ่อมแซมให้ดีขึ้นได้มากกว่าไต ซึ่งวิการที่ตับและไต เมื่อเกิดวิการรอยโรค มักจะมีชื่อเรียกว่า Hepatotoxin และ Nephrotoxin  ตามลำดับ และนอกจากนี้จะพบว่า ถ้าไก่ได้รับสารพิษจากเชื้อราทั้ง 2 ชนิดพร้อมกันคือ  Aflatoxin และ  ochratoxin A  มันจะส่งผลทำให้พบวิการ จุดเลือดออกที่ปีกไก่มากขึ้น และยังพบวิการจุดฮ้อเลือด (bruising) ได้ทั่วไปตามลำตัว โดยจะพบหลังจากไก่ได้รับสารพิษจากเชื้อราไปแล้วอย่างน้อย 3 สัปดาห์ขึ้นไป

Citrinin  /  Ochratoxin A

                สารพิษซิตินิน (Citrinin) จะมีลักษณะคล้ายสารพิษออคล่าท๊อกซิน (ochratoxin A ) มันจะมีผลทำให้ไตอักเสบ (Nephrotoxin) ในไก่ตามมา และเมื่อใดก็ตามที่ไก่รุ่น กินสารพิษจากเชื้อราทั้ง 2 ชนิดนี้เข้าไป มันจะไปมีผลทำให้สารพิษจากเชื้อราทั้ง 2 ชนิดนี้มีฤทธิ์หักล้างกัน ทำให้สารพิษจากเชื้อราที่ได้รับเข้าไปไม่มีผลกระทบต่อไก่ที่ได้รับ (ดังตารางที่ 5)

                สารพิษซิตรินิน (Citrinin) จะเป็นสาเหตุที่ทำให้เพิ่มการกินน้ำและเพิ่มการขับออกของน้ำในตัวไก่ ซึ่งเป็นวิการหลักที่เราใช้ในการวินิจฉัยอาการของการได้รับสารพิษจากเชื้อราชนิดนี้ อย่างไรก็ตาม เมื่อพบว่าในอาหารมีการปนเปื้อนสารพิษชนิด ออคล่าท๊อกซิน ด้วย เมื่อไก่กินเข้าไปมันจะไปมีผลทำให้ลดความรุนแรงของสารพิษซิตรินินได้ (ดังตารางที่ 5) ดังนั้นในบางครั้งถึงแม้อาหารไก่ที่กินเข้าไปจะมีสารพิษซิตรินินอยู่ เราอาจจะไม่พบอาการของการได้รับสารพิษชนิดนี้ก็ได้ เพราะว่าอาหารที่ไก่กินเข้าไปนั้นมีส่วนผสมของสารพิษออคล่าท๊อกซินอยู่นั้นเอง

โรคในสัตว์ปีก

                สารพิษอฟ่าท๊อกซินมันจะเป็นสารพิษจากเชื้อราที่มีผลทำให้เกิดการกดภูมิคุ้มกันขึ้นในสัตว์ปีกที่ได้รับเข้าไป  ส่วนสัตว์อื่นๆถ้าได้รับสารพิษจากเชื้อราเข้าไปมันจะไปมันผลทำให้สัตว์ที่ได้รับนั้นเพิ่มความไวต่อการติดเชื้อโรคต่างๆเพิ่มมากขึ้น ในไก่ที่ได้รับสารพิษอฟ่าท๊อกซินร่วมกับการติดเชื้อบิด E.tenella  มันจะส่งผลทำให้อัตราการตายของไก่สูงมากขึ้น ค่า ADG และน้ำหนักไก่จับจะลดลง เมื่อเทียบกับการติดเชื้อบิดเพียงอย่างเดียว และนอกจากนี้ถ้าไก่ได้รับสารพิษอฟ่าท๊อกซินร่วมกับการติดเชื้อบิด E.acervulina มันจะส่งผลทำให้อัตราการตายของไก่ก่อนที่จะจับส่งตลาดสูงมากขึ้น แต่ว่าถ้าไก่ติดเชื้อ E.acervulina หรือ สารพิษอฟ่าท๊อกซินเพียงอย่างเดียว มันจะทำให้เม็ดสีที่ผิวหนังจางลง แต่ถ้าสัตว์ปีกได้รับทั้ง 2 ตัว มันก็จะมีผลทำให้เม็ดสีที่ผิวหนังเพิ่มจำนวนขึ้นมากเช่นกัน

ภาคผนวก

ตารางที่ 1: การผสมกันของสารพิษจากเชื้อราในอาหารสัตว์  ที่ได้มีการรายงานเอาไว้

สารพิษจากเชื้อรา	ผลกระทบของสารพิษจากเชื้อราที่มีรายงาน	เอกสารอ้างอิง
Aflatoxin and ochratoxin A	เสริมฤทธิ์กัน	Huff and Doerr, 1981
Aflatoxin and T-2 toxin	เสริมฤทธิ์กัน	Huff et al. 1981
Aflatoxin and DAS	เสริมฤทธิ์กัน	Kubena et al. 1993
Aflatoxin and kojic acid	ต่อต้านฤทธิ์กัน	Giroir et al. 1991
Aflatoxin and fumonisin	ทำให้ตัวใดตัวหนึ่งออกฤทธิ์ดีขึ้น	Kubena et al. 1995
Aflatoxin and moniliformin	ทำให้ตัวใดตัวหนึ่งออกฤทธิ์ดีขึ้นหรือลดลง	Kubena et al. 1997
Aflatoxin and moniliformin	ไม่เสริมฤทธิ์กัน	Li et al. 2000
Fumonisin and DAS or ochratoxin	ทำให้ตัวใดตัวหนึ่งออกฤทธิ์ดีขึ้นหรือลดลง	Kubena et al. 1997
Fumonisin and T-2 toxin	ทำให้ตัวใดตัวหนึ่งออกฤทธิ์ดีขึ้น	Kubena et al. 1995
Fumonisin and DAS or DON	ทำให้ตัวใดตัวหนึ่งออกฤทธิ์ดีขึ้น	Kubena et al. 1997
DON and T-2 toxin	ทำให้ตัวใดตัวหนึ่งออกฤทธิ์ดีขึ้น	Kubena et al. 1989
Citrinin and ochratoxin A	ต่อต้านฤทธิ์กัน	Manning et al. 1985
Ochratoxin and T-2 toxin	ทำให้ตัวใดตัวหนึ่งออกฤทธิ์ดีขึ้น	Wang et al. 2009
Moniformin and DON	จะไม่มีผลกระทบ ถ้ามี DON เดี่ยวๆ	Morris et al. 1999
Cyclopiazonic acid and ochratoxin A	ทำให้ตัวใดตัวหนึ่งออกฤทธิ์ดีขึ้น	Gentles et al. 1999

ตารางที่ 2: ผลกระทบของสารพิษ Aflatoxin และ ochratoxin A ที่มีผลกระทบต่อการเลี้ยงไก่ ทั้งที่เป็นสารพิษแบบเดี่ยวๆ หรือสารพิษแบบรวมกัน( Adapted from Huff and Doerr, 1981 )

Aflatoxin (µg/g)	ochratoxin A (µg/g)	น้ำหนักไก่ (g)	ไขมันตับ (%น้ำหนักแห้ง)
0	0	625.8a	16.49a
0	2.0	549.6b	14.59a
2.5	0	551.1b	24.48b
2.5	2.0	380.4c	17.25a

หมายเหตุ : ค่าที่นำมาเสนอ จะเป็นค่าเฉลี่ยของไก่ทดลองทั้ง 6 กลุ่ม กลุ่มละ 10 ตัว โดยค่าทางสถิติตั้งไว้ p<0.05

ตารางที่ 3: ผลกระทบของสารพิษ Aflatoxin และ ochratoxin A ที่มีผลกระทบต่อการเลี้ยงไก่ โดยดูผลของตับไก่และไตของไก่ที่ได้รับผลกระทบ ซึ่งการทดลองครั้งนี้จะทดลองในไก่เพศผู้อายุ 1 – 21 วัน ( Adapted from Huff and Doerr, 1981 )

Aflatoxin (µg/g)	ochratoxin A (µg/g)	ตับไก่ (g/100g)	ไตไก่ g/100g)
0	0	2.82a	0.56a
0	2.0	3.20b	0.76b
2.5	0	3.50c	0.75b
2.5	2.0	4.11d	1.12c

หมายเหตุ : : ค่าที่นำมาเสนอ จะเป็นค่าเฉลี่ยของไก่ทดลองทั้ง 6 กลุ่ม กลุ่มละ 10 ตัว โดยค่าทางสถิติตั้งไว้ p<0.05

ตารางที่ 4: ผลกระทบของสารพิษ Aflatoxin และ ochratoxin A ที่มีผลกระทบต่อการเลี้ยงไก่ โดยจะดูที่ค่าไขมันตับ ซึ่งจะแยกเป็นการเลี้ยงตลอดช่วงอายุ ( เลี้ยง 6 สัปดาห์ )และเลี้ยงอายุ 1-21 วัน ( Adapted from Huff and Doerr, 1983 )

Aflatoxin	ochratoxin A	ไขมันในตับไก่
(µg/g)	(µg/g)	เลี้ยง 6 wk.(%น้ำหนักแห้ง)	เลี้ยง 1-3 wk.(%น้ำหนักแห้ง)
0	0	16.16a	16.00a
0	2.0	15.22a	15.10a
2.5	0	24.32c	15.37a
2.5	2.0	21.23b	15.12a

หมายเหตุ : : ค่าที่นำมาเสนอ จะเป็นค่าเฉลี่ยของไก่ทดลองทั้งหมด 3 รอบการทดลอง โดยใช้ไก่รอบละ 25  ตัว โดยค่าทางสถิติตั้งไว้ p<0.05

ตารางที่ 5: ผลกระทบของสารพิษ ochratoxin A และ  Citrinin ที่มีผลกระทบต่อการเลี้ยงไก่ โดยดูที่น้ำหนักของไก่และปริมาณน้ำไก่กิน ซึ่งการทดลองครั้งนี้ จะเลี้ยงไก่อายุ 1 – 21 วัน ( Adapted from Huff and Doerr, 1985 )

ochratoxin A (µg/g)	Citrinin (µg/g)	น้ำหนักไก่(g)	ปริมาณน้ำไก่กิน (ml/ตัว)
0	0	635a	831a
2.0	0	548b	770a
0	400	561b	2289b
2.0	400	516c	1181c

หมายเหตุ : : ค่าที่นำมาเสนอ จะเป็นค่าเฉลี่ยของไก่ทดลองทั้งหมด 6 รอบการทดลอง โดยใช้ไก่รอบละ 8  ตัว โดยค่าทางสถิติตั้งไว้ p<0.05

เอกสารอ้างอิง

·       Orlando O. .2011. Interaction  and  effects  of  mycotoxins  in  poultry    , International  poultry  production , V19(4) :  7 - 9 p.